گنبد آرین

اين گنبد كه نام آرين بر آن نهاده‌ايم برای نخستين بار در جهان با اين ساختار و كاربردی اين چنين در کنار بزرگترین ساعت آفتابی ایران ساخته شده است و طرحی نو میباشد.

عرض گنبد 12/48‌متر، ارتفاع آن 5/76 متر و قطر نیم کره گنبد 6/60 ‌متر است.گنبد آرین بر دوازده ستون استوار است که نماینده دوازده ماه سال هستند و با رنگ سبز برای ماه‌های موسم بهار، رنگ قرمز برای ماه‌های موسم تابستان، رنگ زرد برای ماه‌های موسم پاییز و رنگ آبی برای ماه‌های موسم زمستان برگزیده شده است.
باغچه های دور این گنبد بر یک دوازده ضلعی و یک هشت ضلعی ساخته شده است که نمادی از پلان برج نجومی رادکان است که توسط خواجه نصیر توسی در نزدیکی شهر چناران بنا نهاده شده است و می‌توان از آن برج برای گاهشماری استفاده نمود. مانند برج رادکان راستای خورشید در نخستین طلوع و غروب بهاری و پاییزی بر دو ضلع از اضلاع دوازده ضلعی و هشت ضلعی عمود است و راستای نصف‌النهار یا خط نیمروزان، که پله‌ی ورودی زیر گنبد بر این راستا قرار دارد، نیز بر دو ضلع دیگر از اضلاع دوازده ضلعی و هشت ضلعی عمود است. چهار ستون مرکزی گنبد بر این راستا ها استوار هستند و چهار رنگ چهار موسم را دارا می‌باشند.


باغچه های دور این گنبد بر یک دوازده ضلعی و یک هشت ضلعی ساخته شده است که نمادی از پلان برج نجومی رادکان است که توسط خواجه نصیر توسی در نزدیکی شهر چناران بنا نهاده شده است و می‌توان از آن برج برای گاهشماری استفاده نمود. مانند برج رادکان راستای خورشید در نخستین طلوع و غروب بهاری و پاییزی بر دو ضلع از اضلاع دوازده ضلعی و هشت ضلعی عمود است و راستای نصف‌النهار یا خط نیمروزان، که پله‌ی ورودی زیر گنبد بر این راستا قرار دارد، نیز بر دو ضلع دیگر از اضلاع دوازده ضلعی و هشت ضلعی عمود است. چهار ستون مرکزی گنبد بر این راستا ها استوار هستند و چهار رنگ چهار موسم را دارا می‌باشند.


در بيرون گنبد و در بخش نوشته‌ي گنبد آرين، ستاره‌هاي دور قطبي با مختصات کامل و قدر ستاره‌اي آنها به مرکز درونی گنبد کشيده شده‌اند. ستاره‌ي دبه در بالا‌ترين نقطه‌ي دور و در مكان ساعت بيست و چهار منظور شده است. مرکز روزنه‌ي ميان اين بخش، قطب آسمان است و ستاره‌ي قطبي بر کنار اين روزنه مماس است. يکبار چرخش ستاره‌ي دبه بر دور اين دايره­ ی بزرگ، بيست و چهار ساعت هر شبانه‌روز را نشان مي‌دهد. ستاره دبه تنها در 15 اسفند در ساعت 24 رسمی به این نقطه از دید ناظر می­رسد. و هر روز 360 تقسیم بر 365درجه و تقریبا یک درجه جابجا می­شود.


در شب ها پس از بالا رفتن از چهار پله(برابر نگاره بالا) زیر گنبد كه نمادی از چهار موسم هستند و ايستادن بر جای پاي سنگ سياه، و قرار دادن چشم در راستای نشانه‌ی ميان مرکز گنبد و ديدن ستاره‌ی قطبی در راستای روزنه قطب گنبد، می توان با پيدا نمودن ستاره‌ی دبه در کنار دايره‌ی دور و خواندن درجه های مدرج شده دور، ساعت محلی را در تمام شب‌های سال به دست آورد.


برای این منظور، می‌بایست تعداد درجه تفاوت ساعت را با پانزده اسفند که ستاره‌ی دبه درست در ساعت 24 در بالا ترین نقطه مدرج دور می‌افتد، در محاسبات شب‌های دیگر لحاظ نمود .(هر روز یک درجه که برابر هر روز 4 دقیقه زمانی میگردد.) در شب پانزدهم اسفند ستاره دبه بر روی درجات ساعت افتاده و هیچ تغییری در خواندن ساعت پیش نمی­اید. در شب بعد از پانزده اسفند 4 دقیقه بعد از نیمه شب ستاره دبه یک درجه در جهت عقربه ساعت می چرخد و 4 دقیقه زمانی جلو میرود که ساعت 24و 4 دقیقه را نشان خواهد داد. اما ساعت 24 است . پس 4 دقیقه از خواندن ساعت کم میکنیم. و ساعت 24 گردیده و روز 16 اسفند آغاز می­گردد.روز بعد هم به همین گونه یک درجه دیگر جلو می­رود و نسبت به 15 اسفند 8 دقیقه جلو می­افتد. که این اعداد را در محاسبات منظور خواهیم کرد و ساعت شبانه در تمام شبها خوانده می­شود.


در بخشی دیگر از بیرون گنبد(نگاره بالا)، نقشه‌ای از ربع مسکون و بخش زندگی مردمان پایه ریز کننده­ ی تمدن و علوم اولیه کشیده شده است. که یک ربع از کره زمین و بالا تر از خط استوا است. در این نقشه­ ی کروی، بخش خاکی و بخش دریاها با دو رنگ مختلف ساخته شده است. کمانهای مدارهای عرض و طول جغرافیا با فواصل پانزده درجه به رنگ سیاه کشیده شده‌اند. مدار گنگ دژ، در راستای نصف النهار گنگ دژ و مدار نود درجه یا ساعت دوازده جهانی نیز برابر قبه الارض کشیده شده است. با این مدار جزایر خالدات بر جزایر آزور استوار می‌شود که مدار طولی صفر را در بر دارد و پیشنهاد سازنده برای این مدار، مقایسه طول‌های جهانی گذشته و مدار گنگ دژ است و مرکز این مدار بر مرکز کاخ خورشید کلات پیشنهاد شده است. دریای پارس بر پایه‌ی نوشته میخی داریوش برگزیده شده است که نخستین نامی است که بر این دریا نهاده شده است. بر این بخش‌ از گنبد، مانند کره‌ی زمین خورشید تنها در آغاز تابستان و بر همه‌ی سطوح آن تابیده و آفتاب و همه­ ی آنرا روشن میکند.
در میان گنبد دریچه ای باز است در این دریچه، راستا‌های خط نیمروزان و راستای شرق و غرب نشانه گذاری شده است. در راستای خط نیمروزان (نصف النهار) و زمان نیمروزی نور روزنه ی ساعت دوازده آفتابی، در تمام مدت سال، بر این راستا خط نیمروزان (نصف النهار) می­افتد و نیمروز یا اذان ظهر راپیدا می‌کند.


درون گنبد که به سوی جنوب نگاه کنیم روزنه هایی دیده می شود (نگاره بالا).روزنه‌های پایینی، راستای ساعتی چرخش خورشید از طلوع تا غروب را در آغاز زمستان و آغاز دیماه نشان می‌دهند. بالا ترین روزنه‌ها نیز راستای ساعتی چرخش خورشید را در آغاز تابستان یا آغاز تیرماه نشان می‌دهند و روزنه میانی هم آغاز راستای ساعتی چرخش خورشید بهار و آغاز پاییز را نشان می‌دهد.درست در مرکز کف گنبد نیم دایره‌ای کوچک فلزی دیده می‌شود که در آغاز ماه‌های فروردین، اردیبهشت، تیر، شهریور، مهر، آبان، دی و اسفند دایره‌ی نور آفتاب روزنه‌های ساعتی درست بر این نیم دایره می‌افتد و ساعت‌های آفتابی مشهد را نشان می‌دهد.


ساعت 10 روز اول مهر در نگاره بالا
در ميان گنبد دريچه ای باز است که برای بهره بري شبانه جهت پيدا کردن ساعت است. در اين دريچه، راستا‌های خط نيمروزان و راستای شرق و غرب نشانه گذاری شده است. در راستای خط نيمروزان (نصف النهار) و زمان نيمروز نور روزنه ساعت دوازده، در تمام مدت سال، بر اين راستا خط نیمروزان (نصف النهار) می­افتد و نيمروز يا اذان ظهر را نشان می دهد.

کف درونی گنبد با سرامیک فرش شده است و ایرانویچ که بین شش بخش یا شش کشور دیگر است نیز بر پایه نوشته‌ی کهن بُندَهُش و گزارش هفت کشور کهن ساخته شده است.
در بُندَهُش آمده است: «از آنجا که خورشید به روز مهست(اول تابستان) بر آید تا به روز کهْ ( اول زمستان) بر آید، شرق، کشور اَرزَه است، از آنجا که به روز که بر آید، تا به روز که بشود ناحیه نیمروز، کشور فرَدَدَفش و ویدَدَفش، است. از آنجا که به روز که در شود تا به روز مهست در شود، غرب کشور سَوَه، است. از آنجا که به روز مهست بر آید تا به روز مهست در شود ناحیت شمال [اباختر] کشور وُروبَریشن، وُروجَرِشن، است چون خورشید بر آید، بر کشور ارزه و فرددفش و ویددفش و نیمی (دیگر) از خونیرس[ ایرانویج] تابد. چون به آن سوی تیرگ [ دایره برجها] در شود، (بر)کشور سوه و وروبرشن و وروجرشن و نیمی (دیگر) از خونیرس [ ایرانویج ] تابد. هنگامی که اینجا روز است، آنجا شب است، زیرا به سبب تیرگ است (که) شب پیدا شود.» و « آن را که میان ایشان و به اندازه ایشان میان هفت کشور و برابر شش کشور دیگر است خُونیرَس [ایرانویج ] خوانند.»
سطح شش گوش میانی گنبد برای ایرانویج بوده و سطح آن از نظر هندسی درست برابر شش بخش دیگر، که برابر با شش کشور دیگر است، انتخاب شده است. راستا‌های مرز های شش کشور دیگر درست در راستاهای واقعی طلوع و غروب گفته شده در بُندَهُش می‌باشد.مرز این کشور‌ها با آبی رنگ نشان داده شده‌اند. در کنار این خط‌های آبی، از سرامیک رنگ زرد که نماد نور خورشید است بهره برده شده است و به آنها می تابد. و در مرزهای هفت کشور (هفت اقلیم) که بر آنها نور طلوع و غروب خورشید سالانه می‌تابد، فقط از سرامیک زرد رنگ بهره برده شده است. در مرزهای شمالی دو کشور که خورشید هیچگاه در افق آن راستا ها قرار نمی‌گیرد، رنگ زرد دیده نمی‌شود.
در کارهای پژوهشی که بروی ابزار نجومی کهن و حرکات خورشید و ستارگان انجام می دادم و به ساخت استرلاب، ربع دستور،جام جمشید، کره فلکی و دیگر ابزار می پرداختم. به یک کار جدید دست یافتم که در مرداد سال1383 ماکت آنرا بر پایه دست یافته های نوی خود ساختم. عکس ماکت...............
برای ساخت اصل آن با دانشگاه فردوسی وارد مذاکره شدم که در میدان نزدیک دانشگاه علوم آنرا بسازم. از آنجایی که در اجرای این پروژه همیشه کارهای دست و پا گیر اداری زمان و انرژی بسیار زیادی را لازم داشت از آن منصرف شدم. اما ساخت این گنبد را در اندیشه خود نگاه داشتم. تا اینکه دست به ساخت دبیرستانی خیر ساز در مشهد زدم و در حل مشکلات مالی و مهندسی و آموزشی آن کوشش و رنج بسیاری بردم و آنرا در آن دبیرستان فاتح به سامان رساندم.
ساخت این گنبد را در این مدرسه طراحی نموده و همه مشکلات مالی ،علمی، اجرایی، و نگهداری آنرا به جان خریدم. تا این کار نو به سامان برسد. طراحی و محاسبات و حتی پیاده کردن روزنه ها و اجرای کروی بودن آن را با کوشش و تلاش و تفکر مهندسی و زحمت بسیار انجام دادم که کاری مهندسی علمی میباشد. این کار برای اولین بار در جهان طراحی و ساخته شده است و به هیچ وجه کپی برداری از جایی دیگر نشده است. و به همین دلیل نام خود را بر آن نهادم و نام گنبد آرین را بر آن گذاشتم. پرداخت کننده‌ی هزینه‌ها و طراح و سازنده‌ی گنبد آرین، مهندس منوچهر آرین است که به یاری استادکاران بسیاری آن را ساخته است.
Translate »