جام جمشیىد و چگونه بسازیم

جام جمشيد چیست و چگونه آنرا بسازیم؟!

سالها دل طلب جــام جــم از ما می کرد                  آنچه خود داشت زبيگانه تمنـــــــا می کرد   ( حافظ شیـــرازی)

خيز تا دامن ز چرخ هفتمين برتر كشيم                 هفت كشور را به دور ساغری اندر كشيم      (سنايی غزنوی )

  پژوهشگران ميتوانندبرای ساخت جام جمشيد ازين برگ چاپ بگيرند

       اما نمي توانند آنرا چاپ کنند ©  127730209

ايوب تبری در نوشته‌ی فارسی كهن خود آورده است : [1]

« به زبان پارسی دری او را ستاره‌‌ياب گويند و به پهلوی جام جهان نمای ، و به تازی صطرلاب نويسند . و ضربها و صورت كردارهاش از بسيار نوع است ، لكن نهاد جمله از سه روی است : يا كُری بود ، يا دَوری يا زورقی.اما كُری آن باشد كه چون گويی باشد گرد ، بر گرد قطب ثابت بركردار فلك ، بر وی نگاشته صورتهای بروج و ستارگان ثوابت . و پيشينيگان در روزگار قديم بر آن كردار داشتندی .اما دَوری آن باشد كه چون قرصهای بود گرد و پهن . و متاخران اندرين روزگار ما بيشترين برين كردار دارند .

و زورقي بركردار جامی بود نيم گرد ، و اندر شكم وی صورت فلك و جايگه ستارگان نگاشته باشند . و پارسيان در روزگار قديم برين كردار داشته اند . »

« حمزه اصفهانی آنرا فارسی معرب دانسته و به ستاره يابش تفسير كرده گفته است : بزبان پهلوی آنرا جام جهان نما خوانند . و گفته اورا جمعی پسنديده و مقرون بصواب دانسته اند و گفته اند : كه حروف آن با اصطرلاب چندان فرقی ندارد و جز با تغير بعضی از حروف اختلاف بسياری در آنها نيست .» [2]

استاد فرزانه بيرونی خوارزمی در التفهيم آورده است كه :

«   مردم ، نام منجمی را سزاوار نشود اگر اين چهار دانش را بتمامی نداند و ايزد تعالی توفيق دهنده است بر صواب گفتار و كردار بمنت خويش 1- هندسه 2- شمار   3 - صورت عالم   4 - احكام نجوم » .

بيرونی , جغرافيا ، هفت اقليم ، تقويم و اصطرلاب را در رده دومِ وابستگی به اين دانش آورده . و همچنين جبر و مقابله را پيوسته‌ای ديگر به اين دانش شمرده است.» [3]

 فردوسي توسي فرزانه آورده است:

               پس آن جام بر كف نهاد و بديد                          درو هفت كشور همي بنگريد   

              زماهي به جام انـــدرون تا بره                           نگــاريده پيكــــــر بدو يكسره  

              چه كيوان چه هرمز چه بهرام و شير                 چو مـــاه و چو نــــــاهيد و تير       

 جام جمشید یا ستاره یاب زورقی :

 اگر جام نیم کره‌ای بسازیم که از برج های بره تا ماهی درآن کشیده گردد و بتوان با کشیده‌هایی دیگر در آن سمت و ارتفاع خورشید و ماه - آغاز موسم های چهار گانه -  آغاز ماه ها‌ی سال - طلوع و غروب سالانه - اذان نیمروز و عصر -  ساعت آفتابی سالانه - حرکات ماه وسیارات و ستارگان - و ... را پیدا کنیم  و نشان دهیم . نوشته های ایوب تبری – حمزه اصفهانی و فردوسی توسی را اثبات نموده ایم و جام جمشید را پیدا نموده‌ایم.

باجام ساخته خود - برای خرافات احکام نجوم (astrology ) هم  میتوانیم دکانی باز نموده  آینده را بازگو کرده در پی باور کنندگان ساده و نادان آن باشیم . و برای آن خریداران به استخاره و فال بینی  و سعد و نحس کردن روزها و کار های خوب و بد در آن روز و ورد نویسی بپردازیم.

روش علمی ساخت جام جمشید !؟

چگونه این جام را بسازیم ؟

برای آماده کردن جام یا  نیمکره میتوان از نیمه کردن دقیق کره های جغرافیایی یا توپی های کروی و یا از نیم کره های آماده ساخت شرکت لوازم کمک آموزشی واقع در جاده قدیم کرج بهره ببریم .

یک پرگار محکم پیچی دقیق هم نیاز داریم .

قطر داخلی این نیم کره را با پرگار بدست می آوریم .

عرض جغرافیایی جایگاه ما  یا عرض جغرافیایی جام جمشید خود را باید داشته باشیم .

عرض 37 درجه را برای مثال برابر جایگاه ناظر بر می گزینیم .

روش هندسی پیدا نمودن شعاع ها ی دایره‌ها و کمان‌های جام جمشید:

چون قطر درونی جام خود را با پرگار بدست آوردیم آنرا نیم می کنیم شعاع جام ما بدست می آید . [4]

 چون ما را ناچار به عادت بهره بری از فونت های عمو زاده های سلمی داده اند .  قطر راd  و شعاع را r می نامیم .

کاغذ یا مقوایی آماده می نماییم آنرا به میز خود ثابت می کنیم .[5]

به شعاع جام خود دایره ای می زنیم . این دایره پایه کار‌های دیگر ما خواهد شد .

به اندازه همین شعاع یک میله نازک مسی نک تیز به نام چوبک درست می‌نماییم .

نامگذاری A-B-C-D  که عموزاده های سلمی ما از روی الف – ب – ج - د هندسه ایرانی ما یاد گرفته اند را در هندسه خود مینویسیم .

قطر آنرا می کشیم . BC

مرکز دایره جای نک چوبک ما خواهد بود .O

قطر افقی این دایره برابرخط افق می باشد .BC

نگاه به نیم دایره پایینی نگاه به مقطعی از جام استBAC  . نگاه به نیم دایره بالایی نگاه به آسمان و روشنان آن است .BSC ( نگاره زیر ) نیم کره پایین تصویر نیمکره بالایی است .

دور دایره را به  360 بخش می نماییم . به روش هندسی میتوان یک دایره را به 72 بخش و سپس هر بخش را به پنج بخش نمود .

 S سرسو (سمت الراس) را 90 و  A سمت القدم را هم 90 می‌نامیم و A , C  را صفر درجه می نامیم کمان های BA – CA – SB –  SC   همه به 90 درجه بخش شده و از صفر تا نود درجه می باشد .

روش کشیدن تصویر قطب بر جام :

کمان CG'  ارتفاع قطب است . که برابر عرض جغرافیایی و زاویه آن می باشد .G  تصویر G'  بر جام است .

ارتفاع خورشید یا ستاره برابر کمانی آسمانی است که از چشم ناظر زمینی به آن  رفته با خط افق چشمی او - این کمان برابر زاویه بین این دو خط می باشد . ( پژوهشگران و کار آموزان باید زمین مرکزی بیاندیشند.)

جام را بدست میگیریم . پرگار را به اندازه خط AB. باز میکنیم .

نک تیز پرگار را بر یک جای لبه جام می گذاریم و یک نیم دایره درون جام می کشیم . پایگاه پرگار را بر جام همD  می نامیم – جای برخورد این نیم دایره با لبه جام در راست دید ما نقطه  B  و در چپ دید ما همان نقطه C   است .

پرگار را با همین شعاع بر نقطه B  جام می گذاریم نیم دایره دیگره در ون جام میکشیم .این نیم دایره از نقطه D  لبه جام گذشته و در لبه دیگر نقطه F را می سازد . این دو نیم دایره درون جام بر هم عمود بوده و جای برخورد آنها همان نقطه A است . نقطه A  جام نشیمن گاه  چوبک ما است و آنرا مرکز جام می نامیم .

 کمان BAC  در جام را خط نیمروزان می نامیم .

پرگار را به  اندازه کمان AG باز مینمایم .

پرگار را در مرکز جام گذاشته محل برخورد این شعاع پرگار را با نیم دایره BAC درون جام بدست می‌آوریم این نقطه در جام همان G   است که تصویر قطب گذشته از نقطه O  هندسه‌‌ی کشیده شده ماست .

 روش کشیدن کمانهای ارتفاع خورشید :

X1i  را برای کشیدن ارتفاع بر میگزینم در آ ن  i   بین 0 و 90 می باشد .

  در  X1i درجه بیست را برمیگزینیم (   20= i ) .

در هندسه خود از O   به  X1iمی کشیم .

پرگار را به اندازه خط OX1i  باز می نماییم .

جام را بدست گرفته به مرکز جام دایره ای میزنیم که بر جام بیافتد . ( میتوان رنگاهای گوناگونی برای هر بخش برگزید).

این دایره در کف جام ما دایره ارتفاع بیست درجه است . هر زمان که سایه نک چوبک ما که اندازه آن برابر شعاع درونی جام بوده و شاغولی بر مرکز جام نشانده خواهد شد - بر این دایره بیافتد ارتفاع آفتاب بیست درجه میگردد.

بستگی به بزرگی و کوچکی جام میتوان i  را ده درجه به ده درجه یا پنج درجه ای  یا یک درجه‌ای افزایش داد .

اگر ده درجه به ده درجه را برگزینیم باید شعاعهای 10-20-30-40-50-60-70-80- را در هندسه خود پیدا نموده و هشت دایره برجام با یک رنگ بکشیم . لبه جام ارتفاع صفر و مرکز جام ارتفاع نود درجه را نشان میدهد . میتوان این دایره ها را با رنگ خودش مدرج نمود و بر جام نوشت .

  روش کشیدن کمانهای سمت وسوی خورشید :

پرگار را به اندازه شعاع جام باز میکنیم .

آنرا بر لبه جام و برB – C – D - F   جام گذاشته دایره لبه‌ی جام  را از چهار بخش به دوازده بخش مینمایم .

به رنگ نیم دایره نیمروزان که پیش از این آنرا کشیدیم و به شعاع نوی پرگار که برابر خط AB  است چهار دایره به مرکز نقطه های بدست آمده نو درلبه جام می کشیم این دایره ها همه از مرکز جام میگذرند و درون جام را به دوازده بخش مینماید .

زاویه بین هر یک ازین نیم دایره ها برابر سی درجه می شود . پس ما خطوط و کمانهای سمت خورشید را سی درجه سی درجه کشیده ایم . اگر لبه جام را به جای دوازه بخش به سی و شش بخش به نماییم و به همین روش دایره های درونی سمت را بکشیم درجه بندی درون جام ده درجه به ده درجه خواهد شد .

چگونه سمت و ارتفاع خورشید را با این جام جمشید پیدا کنیم ؟

در آغاز باید تکیه گاهی برای جام بسازیم که بتوانیم جام جمشید خود را برآن گذاشته لبه آنرا تراز نماییم .

جام جمشید را به جای بازی برده  چوبک آنرا بر مرکزش مینشانم و بر روی تکیه گاه خود تراز مینماییم .

زمانی که نیمروز شد و خورشید به اوج خود رسید سایه جام باید بر خط نیمروزان بیافتد و نقطه قطب جام پشت به خورشید باشد .

اگر نگاه کنیم تصویر چشم ما که به قطب بگذرد مانند خطی است که از نک چوبک به نقطه قطب جام جمشید  خواهد رفت .

چون سایه پایه کار ما است نقطه B=180 /  D=90  /  C=360 /  F=270 / در جام جمشید ما خواهد بود .

پس از اینکه جام خود را در عرض جغرافیایی جام تراز نمودیم . دیگر هرروز می توانیم در هر زمان که آفتاب داشته باشیم - هم ارتفاع خورشید و هم سمت آنرا با دقت جام جمشید خود بیابیم .

پژوهشگران باید بدانند که در آغاز باید عرض دقیق محل خود را بدانند و بجای عرض 37 درجه ای این نوشته آنرا بر گزیند. اگر چه بااین جام جمشید میتوانیم در هر عرض  جغرافیایی سمت و ارتفاع خورشد را بدست آوریم اما برای کار های دیگر جام جمشید مانند پیدا کردن ساعت و زمان  روزانه – گاهشماری و تقویم سالانه – طلوع و غروب سالانه و .... هر جام جمشید تنها در همان عرض جغرافیایی کار می کند  که در آغاز برگزیده شده است. این عرض جغرافیایی مانند 37 درجه دو دایره کامل در نیم کره شمالی و نیمکره جنوبی زمین است و جام جمشید ما در همه جاهایی زمین که عرض جغرا فیایی آن با عرض جام جمشید ما برابر است کار می کند . پس جام جمشید این نوشته به عرض 37 درجه  بر همه طولهای نیمکره شمالی و نیمکره جنوبی با عرض 37 درجه کار خواهد کرد .

روش کشیدن جای ستارگان همیشه پیدای آسمان :

پرگار را به اندازه BG باز مینماییم .

به مرکز قطب جام خود و به همین شعاع یک دایره درون جام می کشیم .

 هرزمان به این دایره نگاه کنیم – جای چرخش ستارگان شمالی را که همیشه در همه شبهای سال پیداست می بینیم .

روش کشیدن کمانهای پیدا کردن زمان روزانه و ساعت آفتابی جام جمشید :

جام جمشید خود را بدست میگیریم و پرگار بر میکشیم .

؟؟؟؟؟؟؟!!!!!!!!

 پژوهشگران – دانشجویان – اعضای انجمن نجوم آماتوری تا بدینجای کار که برسند می توانند با معرفی یکی از نمایندگان انجمن نجوم آماتوری یا سرپرست بخش دانشگاهی خود و یا ایمیل عکس ساخته خود باقی روش کشیدن و ساخت جام جمشید را با ایمیل در خواست نمایند .

• 

• 

• 

• 

منوچهر آرین

127730209

13830209

---

[1] محمد ابن ايوب تبري ، معرفه الااسطرلاب معروف به شش فصل فارسي ،چاپ ،انتشارات علمي فرهنگي ، 1371 به كوشش امين رياحي ،. محمدبن ايوب تبري ، عمل و الاقاب ، فارسي ، قرن پنجم . برگ188 پيوست شش فصل است . اين دفتر براي پژوهش در استرلاب دفتر بسيار خوبي است .

[2] مدرس رضوي ، آثار و احوال طوسي ، چاپ دانشگاه ، 1334 برگ 236.

[3]بيروني خوارزمي ، التفهيم ، گرد آوردنده جلال همائي ، چاپ دانشگاه تهران ،1367 برگ يا و 2 .

[4] برای کار با پرگار و نیم کردن یک خط باید پژوهشگران و کار آموزان کتاب خوب هندسه ایرانی بوزجانی را که در بازار و کتابخانه ها پیدا می شود داشته و با آن کمی کار کنند و هندسه های آنرا به کار گرفته تمرین نمایند درین کتاب روش کاربردی نیم کردن یک خط تا دیگر هندسه های بسیار پیچده را بوزجانی آورده و راه کشیدن آنها را نوشته است .سرور گرامی علیرضا جذبی هم این کتاب خوب را در دست رس همه گذاشته اند .

[5] کسانی که کامپیوتر دارند به سادگی میتوانند این هندسه ها را در اتو کد بکشند و کارشان بسیار ساده می شود .